To know what you know and what you do not know, that is true knowledge.
Confucius
Ik kan me eigenlijk niet herinneren dat ik in mijn basisopleiding geneeskunde ooit specifiek een college heb gehad over de voor- en nadelen van vaccinatie. Toegegeven, ik liet de hoorcolleges, op enkele uitzonderingen na, voor wat ze waren, omdat ik me de leerstof veel sneller eigen kon maken door zelf de handboeken en relevante literatuur te lezen. Maar toch kan ik me niet herinneren dat we specifiek onderwijs kregen over vaccinatie. Het enige dat ik me nog wel goed voor de geest kan halen, is het hoofdstuk over vaccinaties in het handboek ‘Immunobiology’ van Janeway and Travers,[1] maar ik waag te betwijfelen of dit verplichte leerstof was. Waarschijnlijk is het daarom dat artsen in de naïeve veronderstelling leven dat vaccinaties alleen positieve effecten hebben, en vrijwel volledig gevrijwaard zijn van welke negatieve effecten dan ook. En ik was daarop tot 2020 geen uitzondering, ondanks dat ik zelf een patiënt had zien overlijden aan een diepe en onbehandelbare trombocytopenie, een ernstig tekort aan bloedplaatjes, ontstaan enkele dagen na een vaccinatie tegen Japanse encefalitis. De man verbloedde aan interne bloedingen, waaronder ook een grote hersenbloeding, die hem uiteindelijk fataal werd.
Maar zoals altijd verandert dat zodra je je verdiept in de materie, en leert dat de werkelijkheid veel complexer is dan je eerst dacht. Vaccins blijken geen uitzondering te zijn op de ijzeren wet in de geneeskunde dat iedere werkzame behandeling zijn keerzijde heeft. Geen behandeling zonder mogelijke complicaties, geen medicijn zonder mogelijke bijwerkingen. En het is naïef en dom om te denken dat vaccins daarop een uitzondering zouden zijn. In mijn geval was het, weinig verassend, de coronapandemie die ervoor zorgde dat ik me grondig verdiepte in de materie. Eerst in het virus SARS-CoV-2, later in de mRNA-vaccins, en in mindere mate de vectorvaccins, en uiteindelijk in het veel bredere onderwerp van vaccinatie.
De coronapandemie en de aanpak ervan, of beter gezegd, de overheid en instanties voor publieke gezondheidszorg, hebben grote schade veroorzaakt aan het vertrouwen in vaccins, door het instellen van drang en dwang om zich te laten vaccineren tegen COVID-19, en het uitrollen van een agressieve propagandacampagne, die de voordelen van vaccinatie benadrukte en vaak fors overdreef, en daarnaast de potentiële bijwerkingen negeerde, en waar dat niet meer kon, bagatelliseerde. Het heeft ertoe geleid dat voor- en tegenstanders van vaccinatie recht tegenover elkaar zijn komen te staan, waarbij er vrijwel geen kritische en genuanceerde discussie meer mogelijk is.[2]
De directe aanleiding om dit stuk te schrijven was een documentaire op ARTE TV, een degelijke maar ook zeer kritische beschouwing over de geschiedenis, het heden en de toekomst van vaccinatie ter voorkoming van infectieziekten, maar bijvoorbeeld ook sommige vormen van kanker.[3] Vele experts die zich al heel lang bezighouden met vaccinatie komen aan het woord. Ik raad eenieder die de Duitse taal machtig is om deze documentaire te bekijken. Hij duurt anderhalf uur, maar is iedere minuut van het kijken waard. Aan de hand van deze documentaire schrijf ik dit artikel, als eerste van een serie artikelen, waarbij ik veelvuldig zal verwijzen naar de wetenschappelijke literatuur, voor diegenen die zich verder willen verdiepen. Daarbij wil ik proberen een middenweg te vinden en zowel de voor- en de nadelen van vaccinatie te belichten. Ik ben noch een diehard anti-vaxxer, noch een voor iedere kritiek ongevoelige fanatieke pro-vaxxer. Ik ben een voorzichtig mens en was over het algemeen een voorzichtige arts, die ook nu probeert om de voor dit onderwerp nauwelijks begaanbare middenweg te vinden, in de hoop de geïnteresseerde en redelijk intelligente leek te kunnen voorzien van betrouwbare informatie.
Rijksvaccinatieprogramma
Het Rijksvaccinatieprogramma in Nederland startte officieel in 1957, maar de vaccinatie tegen difterie begon al in 1953, een jaar later gevolgd door een combinatievaccin tegen difterie, kinkhoest en tetanus.[4] Sindsdien zijn er vele vaccinaties bijgekomen. In 1957 werd begonnen met de vaccinatie tegen polio. In 1974 werd begonnen met het vaccineren van meisjes tegen rodehond, en in 1976 volgde vaccinatie tegen mazelen voor jongens en meisjes. In 1987 werd een combinatievaccin ingevoerd tegen bof, mazelen en rodehond, waarbij nu niet alleen de meisjes werden gevaccineerd tegen rodehond, maar ook de jongens. In 1993 kwam daar vaccinatie tegen H. influenza type-B bij. In 2001 werd een revaccinatie tegen kinkhoest voor 4-jarigen ingevoerd. Een jaar later, in 2002, werd begonnen met vaccinatie tegen meningococcen C. In 2003 volgde de vaccinatie tegen hepatitis B voor ‘risicokinderen’. In 2006 werd vaccinatie tegen pneumokokken (7 serotypen) ingevoerd. In 2010 werd besloten om vaccinatie tegen het Humane Papilloma Virus (HPV) aan te bieden aan meisjes van 12 jaar, met als doel de sterfte aan baarmoederhalskanker te verlagen. In 2011 werd het aantal serotypen in het pneumokokkenvaccin uitgebreid van 7 naar 10. In 2018 werd het meningococcenvaccin uitgebreid met vaccinatie tegen de serotypen A, W en Y. En uiteindelijk werd in 2022 de vaccinatie tegen HPV uitgebreid, waarbij niet alleen aangeboden wordt aan meisjes, maar ook aan jongens.
De vraag is nu welke ziekten deze vaccins beoogd worden te voorkomen, hoe effectief ze zijn en hoe veilig. Deze vragen zijn bij mij, en waarschijnlijk vele anderen, gerezen naar aanleiding van de drang en dwang zoals die is uitgeoefend door de overheid bij de vaccinatiecampagne tegen COVID-19, waarbij een nieuwe vaccintechniek werd uitgerold onder een Emergency Marketing Authorisation, op basis van onvolledige en deels misleidende informatie.[5] [6] [7] Verder hebben de opstelling en uitspraken van vele niet ter zake kundige mensen voor veel wantrouwen gezorgd, niet alleen ten opzichte van de vaccins tegen COVID-19, maar ook tegen de vaccinaties uit het Rijksvaccinatieprogramma. Ik wil daarbij specifiek de rechtsfilosoof Roland Pierik en de filosoof Marcel Verweij als meest luidruchtige vaccinatiefanatici benoemen, omdat hun uitspraken aanleiding waren om ernstig te twijfelen aan de objectiviteit en kundigheid van de gezondheidsraad, en daarmee de betrouwbaarheid van dit orgaan ten aanzien van vaccinatie tegen COVID-19.[8] Deze twee academici bleken een onthutsend gebrek aan kennis te hebben over waar de vaccins tegen COVID-19 wél en waar ze niet toe in staat zijn, zeker als het over het effect op de transmissie ging.[9] Daarvan was al snel bekend dat het effect van vaccinatie op zijn best beperkt was.[10] Erger nog is dat zij hierin ook niet geïnteresseerd leken te zijn, en als enig doel leken te hebben dat mensen zich zouden laten vaccineren, ongeacht of dit zinvol was of niet. Roland Pierik ging hierbij zelfs zo ver dat hij studenten en medewerkers de toegang tot de universiteit wilde ontzeggen als zij zich niet zouden laten vaccineren.[11] Daarmee zijn zij bijzonder schadelijk geweest voor het vertrouwen van vele burgers in vaccins en vaccinatie, en hebben zij het Rijksvaccinatieprogramma zonder twijfel een slechte dienst bewezen. Het gerezen wantrouwen tegen deze mensen, de diverse betrokken instanties en de overheid, en de twijfel rondom hun dubieuze adviezen heeft zich uitgebreid naar de vaccinaties tegen andere infectieziekten.[12] [13] De vraag is of dat terecht is, maar het is goed om deze vraag te stellen.
Verder is het mijns inziens van belang dat vele ziekten waartegen gevaccineerd wordt uit ons collectieve bewustzijn verdwenen zijn. Wie weet nog hoe de pokken eruitzien, en welk ziektebeeld mazelen geeft? Wie weet nog wat het is om een kind met kinkhoest te zien en te horen hoesten, en wie heeft aan den lijve of van dichtbij ondervonden wat de complicaties van polio zijn. Wie heeft een kind zien overlijden aan een pneumokokkensepsis, of de verschrikkelijke complicaties gezien van een hersenvliesontsteking veroorzaakt door H. influenza? Een aantal ziektebeelden heb ik zelf gezien, andere ziektebeelden ken ik alleen uit de handboeken en uit de vakliteratuur. Het is ook de ernst van sommige ziektebeelden die ik zelf gediagnosticeerd en behandeld heb, die maakte dat ik onvoorwaardelijk geloofde in de grote voordelen van vaccinatie, maar blind was voor de mogelijkheid dat er ook mogelijke nadelen zouden kunnen zijn. Het zal voor vele artsen niet anders zijn.
Anderzijds is bijvoorbeeld twijfel gerechtvaardigd over het nut van vaccinatie van jongens tegen rodehond. Het doel is immers om infecties met het rubellavirus bij ongevaccineerde zwangere vrouwen te voorkomen, ten einde ernstige hersenafwijkingen bij de ongeborene te voorkomen, die in dat geval niet beschermd wordt door de immuniteit van de moeder? En ook zijn er – mijns inziens terecht – de nodige twijfels over het nut van vaccinatie tegen HPV van meisjes, en zeker als het om jongens gaat.[14] En de laatste tijd vragen veel mensen zich af of hun kind wel gevaccineerd moet worden tegen mazelen, of dat het doormaken van de natuurlijke infectie op jonge leeftijd niet beter is, zoals vroeger, maar ook nu nog gepraktiseerd wordt door middel van zogenaamde ‘mazelenfeestjes’.[15] Het zijn allemaal gerechtigde vragen, nu blijkt dat niet zonder meer gevaren kan worden op de ‘experts’ die ons van een genuanceerd en grondig onderbouwd advies zouden moeten voorzien, maar dat in de afgelopen drie jaren niet bleken te doen.
Want het is in de afgelopen drie jaren pijnlijk duidelijk geworden dat we niet zonder meer kunnen vertrouwen op de ‘experts’ die ons moeten adviseren over de aanpak van een nieuwe infectieziekte.[16] [17] [18] [19] Dit om meerdere redenen, waaronder vaak ernstig conflicterende belangen, of het blind aanhangen van een vaccinatiereligie, zoals Pierik en in iets mindere mate Verweij dat doen. Dat had het schandaal rondom de Mexicaanse griep ons al moeten leren, maar blijkbaar is die les volledig aan ons voorbijgegaan: dertig miljoen kinderen werden gevaccineerd tegen een van de mildste influenzavarianten uit de geschiedenis, waarbij tot overmaat van ramp duizenden kinderen en jongvolwassenen de ziekte narcolepsie ontwikkelden ten gevolge van het adjuvans in het vaccin Pandemrix.[20] [21] Ab Osterhaus, ten tijde van de coronapandemie wederom veelvuldig in beeld als ‘expert’, zoals ook al ten tijde van de Mexicaanse griep, voer er financieel wel bij.
Verder is duidelijk geworden dat we als volk het doelwit geworden zijn van allerlei vormen van ‘gedragsbeïnvloeding’.[22] [23] Dit staat haaks op de principes van ‘informed consent’ en is op geen enkele manier te verenigen met het verstrekken van betrouwbare en zoveel mogelijk ongekleurde informatie, de primaire taak van artsen, ook in de publieke gezondheidszorg.[24] [25] En dat terwijl elke succesvolle behandeling begint met wederzijds vertrouwen en het zo goed en volledig mogelijk voorlichten van patiënten. Gevreesd moet worden dat de door de overheid gekozen strategie, waarbij het volk doelbewust angst werd aangejaagd voor COVID-19, en op alle mogelijke manieren werd geprobeerd mensen te verleiden en zo nodig te dwingen zich te laten vaccineren, ongeacht de voor- en nadelen voor de specifieke persoon, heeft geleid tot grote schade aan het vertrouwen in de publieke gezondheidzorg, waarvan het nog maar de vraag is of deze nog wel hersteld kan worden.[26]
Feitelijk is de ‘pandemie’ van COVID-19 al lang voorbij. SARS-CoV-2 is endemisch geworden, en zal ons niet meer verlaten.[27] De enige reden dat COVID-19 nog in de schijnwerpers staat, is het testbeleid. Want zoals ik al vaker gezegd heb: zolang het testen niet stopt, eindigt de pandemie niet, en zolang de pandemie niet eindigt, stopt het testen niet. Het is een echte Catch-22.[28] En bij het optrekken van de kruitdampen blijkt dat COVID-19 nooit meer was dan een forse griep, die alleen gevaarlijk was voor de ouderen, de kwetsbaren en de mensen met onderliggende aandoeningen.[29] [30] De conclusie is onontkoombaar dat er niets aan het ziektebeeld COVID-19 of het virus SARS-CoV-2 is, dat dermate ingrijpende maatregelen zoals lockdowns, schoolsluitingen en gedwongen vaccinatie rechtvaardigde.[31] [32] In dit opzicht vormen de afgelopen jaren een zwarte bladzijde in de publieke gezondheidszorg, waarvan de repercussies nog lang voelbaar zullen zijn. En het is ook een zware tijd geweest voor mij en vele anderen, die zich kritisch uitlieten over de vermeende grote morbiditeit en mortaliteit van COVID-19, de aanpak van de pandemie en de vaccins tegen COVID-19, ondanks dat ik en vele anderen die kritiek wetenschappelijk degelijk konden onderbouwen. Maar het is ook een bijzonder leerzame tijd geweest, die mij duidelijk heeft gemaakt hoever onze overheid gaat in het kneden van ons gedrag, het beïnvloeden van onze mening, het censureren van ongewenste standpunten, en het de mond snoeren van critici.[33] [34] [35] [36] [37] [38] [39] [40] De kwalijke rol van de mainstream media mag daarbij niet vergeten worden, die ruim baan gaf aan eenieder die het heersende narratief ondersteunde en slechts mondjesmaat toestond dat ook de critici van het beleid gehoord werden.[41] [42] Het geheel werd ecomplementeerd door ‘wetenschapsjournalisten’ die nog geen muizenval van een betrouwbaarheidsinterval kunnen onderscheiden, zoals Bert Keizer het al eens treffend verwoordde.
En dus wil ik terug naar de basis: vertrouwen en zo goed mogelijke voorlichting, de kern van het informed consent. Ik wist weinig, en weet nog steeds te weinig van de voor- en tegens van de diverse vaccins, waarmee ook ik, zoals zovelen, in goed vertrouwen in de overheid en publieke gezondheidszorg, mijn kinderen heb laten vaccineren, en ik ze nota bene zelf gevaccineerd heb, toen de vaccins tegen bepaalde serotypen van meningococcen nog niet in het Rijksvaccinatieprogramma opgenomen waren. Maar sinds de coronacrisis merk ik dat veel mensen met dezelfde vragen worstelen als ik, omdat ze niet meer durven te vertrouwen op de informatie zoals die wordt verstrekt door de overheid en door de instanties die verantwoordelijk zijn voor de publieke gezondheidszorg, de GGD en het RIVM. Deze instanties vergaten het belangrijkste aspect van hoe propaganda bedreven moet worden: zij mag nog zo ver verwijderd zijn van de waarheid, maar zij moet wel aannemelijk blijven. Wat zij deden is spelen met vuur, of beter gezegd, met het vertrouwen van de bevolking, een essentiële voorwaarde voor het verkrijgen en behouden van een veilige en effectieve publieke gezondheidszorg. En dit vertrouwen is, in ieder geval bij een significant deel van de bevolking, ernstig beschadigd, zo niet volledig verdwenen.
Enige bescheidenheid zou wetenschappers en artsen sieren, als het gaat om wat we wel weten en vooral wat we niet weten.[43] En het is goed dat we ons realiseren dat wat de heersende theorie van vandaag is, morgen achterhaald kan zijn. Bovendien is de wetenschappelijke ruis in onze moderne tijd zo oorverdovend, gezien de kwalitatief vaak zeer matige en zelfs ronduit slechte studies, die in groten getale gepubliceerd worden, dat het voor de gemiddelde intelligente leek ondoenlijk is om hier nog enig relevant signaal in te ontdekken. Verder blijkt dat zelfs goed getrainde artsen vaak niet in staat zijn om in de medische literatuur het kaf van het koren te scheiden, en ik vrees dat ik hierop geen uitzondering ben.[44] [45] Ik heb nu voorlopig de tijd om te proberen een signaal in deze enorme ruis te ontdekken, en hopelijk heb ik hiervoor de minimaal benodigde kennis en ervaring. En mocht dat niet zo zijn, kan ik in ieder geval proberen deze kennis en kunde te verwerven.
Practice what you preach, en dus ga ik op onderzoek naar de voor- en tegens van alle vaccinaties zoals die in het Rijksvaccinatieprogramma zijn opgenomen. Wat is er bekend over de effectiviteit en veiligheid van de diverse vaccins, en hoe ernstig zijn de aandoeningen eigenlijk die ze geacht worden te voorkomen? Welke tijdelijke en blijvende effecten hebben de verschillende vaccins op het immuunsysteem, en zijn deze effecten gunstig of juist niet?[46] Ik heb de vragen, maar niet de antwoorden. Daar ga ik naar op zoek. Ik heb niet de illusie dat ik alle antwoorden zal vinden, maar het is sowieso goed om na te denken over de vragen. En het is beter te leven met het besef de antwoorden niet te weten, dan in de illusie te leven de antwoorden wel te weten, om uiteindelijk te moeten constateren dat zij onjuist zijn.
Dit is het begin van een ongetwijfeld een lange ontdekkingstocht. Waar me die zal brengen, weet ik nog niet, maar ik sta open voor iedereen die een inhoudelijke bijdrage wil leveren. Want zoals Louis L’amour het verwoordde: ‘Kennis is als geld: om van waarde te zijn moet zij circuleren, en door te circuleren kan zij toenemen in hoeveelheid en, hopelijk, in waarde.’
Het begin is er.
[1] Janeway’s Immunobiology; 10th Edition. Norton & Company 2022. Destijds heette het boek nog Janeway & Travers. Blijkbaar is Travers ergens in de afgelopen 20 jaar van het podium gevallen.
[2] How the Pandemic Is Changing the Norms of Science. John P.A. Ioannidis. Tablet Magazine; September 9, 2021. https://www.tabletmag.com/sections/science/articles/pandemic-science
[3] Impfen – Die ganze Geschichte ARTE
[4] Over het Rijksvaccinatieprogramma. Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. https://rijksvaccinatieprogramma.nl/over-het-programma
[5] Will covid-19 vaccines save lives? Current trials aren’t designed to tell us. BMJ 2020;371:m4037.
[6] Pfizer and Moderna’s “95% effective” vaccines – let’s be cautious and first see the full data The BMJ Opinion, November 26, 2020.
[7] Peter Doshi: Pfizer and Moderna’s ‘95% effective’ vaccines – we need more details and the raw data. The BMJ Opinion; January 4, 2021.
[8] Opinie: vaccinatie hóéft niet. Maar piep dan ook niet over minder vrijheid. Roland Pierik & Marcel Verweij; De Volkskrant, 17 november 2020
[9] What do we know about vaccines and preventing transmission? BMJ 2022;376:o298 https://doi.org/10.1136/bmj.o298
[10] Lalvani A, Hakki S, Singanayagam A, et al. Transmissibility of SARS-CoV-2 among fully vaccinated individuals – Authors’ reply. Lancet Infect Dis. 2022;22(1):18-19. doi:10.1016/S1473-3099(21)00761-1
[11] Twitterende rechtsfilosoof Roland Pierik: Geef alleen gevaccineerden toegang tot de universiteit. Trouw, 20 augustus 2021.
[12] Bardosh K, de Figueiredo A, Gur-Arie R, et al. The unintended consequences of COVID-19 vaccine policy: why mandates, passports and restrictions may cause more harm than good. BMJ Glob Health. 2022;7(5):e008684. doi:10.1136/bmjgh-2022-008684
[13] Minister De Jonge moet zelf ook geen nepnieuws over vaccins verspreiden. Colin van der Heiden. Trouw, 24 maart 2021.
[14] Onvoldoende gronden voor opname van vaccinatie tegen Humaan Papillomavirus in het Rijksvaccinatieprogramma. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde. 2008;152:2001-4
[15] We zijn kwetsbaarder dan ooit voor bangmakerij. Column Luc Bonneux. Medisch Contact, 16 mei 2019. https://www.medischcontact.nl/opinie/blogs-columns/column/vaccin-tegen-bangmakerij.htm
[16] We are heading for a face-off between real world data and Sage modelling. The Telegraph, 22 December 2021.
[17] Prof Lockdowns’s apocalyptic omicron claims undermine faith in vaccines and have fueled unnecessary shutdowns. The Telegraph, 23 December 2021.
[18] Ioannidis JPA, Cripps S, Tanner MA. Forecasting for COVID-19 has failed. Int J Forecast. 2022;38(2):423-438. doi:10.1016/j.ijforecast.2020.08.004
[19] Covid-19: politicization, ‘corruption’, and suppression of science. BMJ 2020;371:m4425 https://doi.org/10.1136/bmj.m4425
[20] Het grootste medische schandaal sinds WO II. Follow the Money, 22 december 2010.
[21] De gekte van de Mexicaanse Griep. Follow the Money; 24 december 2010.
[22] The Nudge Ethically Dubious and Ineffective. Gary Sidley. Brownstone Institute; March 1, 2022.
[23] The Psychology of Totalitarism. Mattias Desmet. Brownstone Institute; August 30, 2022.
[24] Cocanour CS. Informed consent-It’s more than a signature on a piece of paper. Am J Surg. 2017;214(6):993-997. doi:10.1016/j.amjsurg.2017.09.015
[25] De drie fundamentele criteria voor ‘informed consent’ zijn dat de patiënt bekwaam moet zijn, voldoende geïnformeerd en niet gedwongen. Hij moet in staat zijn de verstrekte informatie te begrijpen en te beoordelen, zijn keuzes kenbaar te maken en de gevolgen van hun beslissing te begrijpen. De arts moet adequate informatie verstrekken, met als minimum de diagnose, de procedure met haar risico’s en voordelen, en de alternatieven, met hun voordelen en risico’s – inclusief niets doen. De beslissing moet vrijwillig zijn.
[26] Jamrozik E. Public health ethics: critiques of the “new normal”. Monash Bioeth Rev. 2022;40(1):1-16. doi:10.1007/s40592-022-00163-7
[27] Robertson D, Doshi P. The end of the pandemic will not be televised. BMJ. 2021;375:e068094. Published 2021 Dec 14. doi:10.1136/bmj-2021-068094
[28] Catch 22 is een term, afkomstig uit de roman Catch-22 van Joseph Heller, waarin de situatie wordt beschreven dat twee doelen moet bereiken die elkaar wederzijds uitsluiten. Slechts een van hen kan gerealiseerd worden, en sluit het bereiken van het andere doel uit.
[29] How deadly is Covid? A Major Study Defies Conventional Wisdom. Will Jones. Brownstone Institute; October 17, 2022.
[30] Age-stratified infection fatality rate of COVID-19 in the non-elderly informed from pre-vaccination national seroprevalence studies. doi: https://doi.org/10.1101/2022.10.11.22280963
[31] How the Duch Failed their Children – A Cautionary Tale. Hans Koppies. Brownstone Institute; September 28, 2022.
[32] A Literature Review and Meta-analysis of the Effects of Lockdowns on COVID-19 Mortality – II. Studies in Applied Economics; SAE./No 210/ May 2022. https://sites.krieger.jhu.edu/iae/files/2022/06/A-Systematic-Review-and-Meta-Analysis-of-the-Effects-of-Lockdowns-of-COVID-19-Mortality-II.pdf
[33] WOB: Ministerie BZK had directe invloed op social media. Indepen, 2 november 2022. https://indepen.nl/wob-ministerie-bzk-had-directe-invloed-op-social-media/
[34] Denktank Desinformatie ontrafeld? Indepen, 26 augustus 2022. https://indepen.nl/denktank-desinformatie-ontrafeld/
[35] WOB-dossier: Beleidskeuzes en communicatie omtrent coronavaccinatie op betwistbare gronden. Ceels van den Bos; Bomen & Bos Substack, 14 oktober 2022. https://bomenenbos.substack.com/p/wob-dossier-beleidskeuzes-en-communicatie
[36] WOB-documenten: 35 ‘experts’ uit Denktank Desinformatie beïnvloeden het publiek over coronavaccins. Daniël van der Tuin, 20 augustus 2022. https://danielvdtuin.substack.com/p/wob-documenten-denktank-desinformatie
[37] WOB-documenten: Rijk en techbedrijven werken op grote schaal samen aan mind-control. Daniël van der Tuin, 3 April 2022. https://danielvdtuin.substack.com/p/actieplan-werkgroep-desinformatie
[38] WOB-documenten: Uit wob-documenten blijkt dat het Rijk massale controle uitvoert op media en burgers. Daniël van der Tuin, 11 maart 2022. https://danielvdtuin.substack.com/p/wob-documenten-censuur
[39] Covid-19: politicization, ‘corruption’, and suppression of science. BMJ 2020;371:m4425 https://doi.org/10.1136/bmj.m4425
[40] Shir-Raz, Y., Elisha, E., Martin, B. et al. Censorship and Suppression of Covid-19 Heterodoxy: Tactics and Counter-Tactics. Minerva (2022). https://doi.org/10.1007/s11024-022-09479-4
[41] Gevolgen coronamaatregelen ‘moreel onverantwoord’. Ira Helsloot. Medisch Contact; 5 augustus 2020.
[42] How the Pandemic Is Changing the Norms of Science. John P.A. Ioannidis. Tablet Magazine; September 9, 2021. https://www.tabletmag.com/sections/science/articles/pandemic-science
[43] Ioannidis JP. Why Most Clinical Research Is Not Useful. PLoS Med. 2016;13(6):e1002049. Published 2016 Jun 21. doi:10.1371/journal.pmed.1002049
[44] Ioannidis JPA, Stuart ME, Brownlee S, Strite SA. How to survive the medical misinformation mess. Eur J Clin Invest. 2017;47(11):795-802. doi:10.1111/eci.12834
[45] Ioannidis JP. Why most published research findings are false [published correction appears in PLoS Med. 2022 Aug 25;19(8):e1004085]. PLoS Med. 2005;2(8):e124. doi:10.1371/journal.pmed.0020124
[46] Benn CS, Fisker AB, Rieckmann A, Sørup S, Aaby P. Vaccinology: time to change the paradigm?. Lancet Infect Dis. 2020;20(10):e274-e283. doi:10.1016/S1473-3099(19)30742-X